Муҳаддис уламолар ҳадис жамлашда бир неча услублардан фойдаланишган. Бу борада янги ҳадис ўрганаётган толиби илмлар, ҳадис мутахассислари ҳамда ҳадис тахрижи билан шуғулланадиган олимларга жуда мос келадиган турли услубларни яратганлар. Улар ўн турлидир.

Биринчи тур ҳадис тўпламлари ўз ичига боб шаклида тартибланган, яъни бир боб остида келтирилган бир мавзуга тегишли ҳадисларни, уларни қамраб оладиган мазмундаги китобларни, жомеъ,сунан, мусаннаф, мустадрак, мустахраж тўпламларни олади.

Иккинчи тур ҳадис тўпламлари саҳобалар исми тартиби билан ҳадислар жамланмаси бўлиб, уларда саҳобийнинг исми остида бир жойга ўша саҳобийнинг барча ривоятлари жамланади.

Учинчи тури муъжам тўпламларидир. Муъжам мусталаҳ илмида: "Муаллиф ҳадисларни шайхларининг тартиби билан тўплашига айтилади". Одатда ҳадислар алифбо тартибида жамланади.

Тўртинчи тур ҳадис тўпламлари ҳадисда келган биринчи калиманинг бош ҳарфлари асосида алифбо тартиби билан ҳадислар жамланган тўпламлардир, бешинчиси эса жомелар мажмуси бўлган тўпламлар ҳисобланади.

Олтинчи тур ҳадис тўпламлари заваоид тўпламларини жамлайди. Уларда икки ҳадис тўпламидан бирида бўлмаган ҳадислар бўлса, биринчи китобдаги бор ҳадислар зоида (ортиқча) деб олинади ва улар алоҳида қилиб жамланади.

Еттинчи тур ҳадис тўпламлари тахриж китоблар деб номланиб, уларда ҳадислар тахриж қилиб ёзилади.

 Жуз тўпламлари саккизинчи тур ҳадис тўпламлари сирасига киради. Жуз мусталаҳ истелоҳида: "Бир ровийнинг ривоятларини жамлашдан иборатдир. Ровий саҳоба ёки ундан  паст табақадаги ровиой бўладими фарқи йўқдир".

Тўққизинчи тур ҳадис тўпламлари машийха тўпламлари бўлиб, бу каби туркумларда муҳаддислар ўз шайхларининг   исмларини жамлайдилар. 

Ва сўнгги ўнинчиси илал тўпламларидир.Унда мусанниф иллатли - маълул ҳадисларни жамлайди. Иллатларини баён қилади. Илал услуби муҳаддисликнинг энг чўққисидир. Бу катта маҳорат ва куч талаб қилади.

Ҳабибуллоҳ ОЛИМЖОНОВ,

Тошкент ислом институти талабаси.