Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги миллий таълим дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПҚ-46 сон Қарорининг 12-бандига мувофиқ, барча ҳудудларда 2023 йилнинг 20-28 февраль кунлари “Инсон ҳуқуқлари” хафталиги ўтказилади.

Инсон ҳуқуқлари — инсоннинг давлат билан муносабатидаги ҳуқуқий мақомини, иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва маданий соҳалардаги имкониятлари ҳамда даъволарини тавсифловчи тушунча. Инсон ҳуқуқларини эркин ва самарали тарзда амалга ошириш фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлатнинг асосий белгиларидан биридир. Инсон ҳуқуқларини мутлақ ва нисбий инсон ҳуқуқларига бўлиш мумкин. Яшаш ҳуқуқи, қийноқларга, зўравонликка, инсон шаънини ерга урадиган бошқа хил муомалага ёки жазога дучор этилмаслик ҳуқуқи, шахсий ҳаётнинг дахлсизлиги ҳуқуқи, шахсий ва оилавий сир сақлаш ҳуқуқи, ўз шаъни ҳамда яхши номини ҳимоя қилиш ҳуқуқи, виждон эркинлиги ва динга эътиқод қилиш ҳуқуқи, шунингдек, суд томонидан ҳимоя қилиниш ва одил судлов ҳуқуқи ҳамда шулар билан боғлиқ энг муҳим процессуал ҳуқуқлар мутлақ инсон ҳуқуқлари сирасига киради. Қолган ҳамма инсон ҳуқуқлари нисбий бўлиб, фавқулодда ёки ҳарбий ҳолат тартиби жорий қилинган вазиятда чеклаб ёки тўхтатиб қўйилиши мумкин. Демократик давлатда мутлақ инсон ҳуқуқларини ҳар қандай вазиятда ҳам чеклашга ёки вақтинча тўхтатишга (бекор қилишга) йўл қўйилмайди.

Инсон ҳуқуқлари ҳуқуқий давлат конституциявий ҳуқуқининг негизини ташкил этиб, шахснинг ҳуқуқий мақоми асосини ва асосий ҳуқуқларини мужассамлаштиради.

Умуман, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг шаклланиши ўз тарихига эга. Ҳозирги давр тушунчасидаги инсон ҳуқуқлари концепцияси Европада Уйғониш ва Реформация даврларида бошланган деб ҳисобланади. 1215 йили Англияда Буюк эркинликлар хартияси қабул қилинган. Ушбу ҳужжатда солиқ солиш, суд ишлари, диний ҳуқуқлар, мулк ҳуқуқи, васийлик ва бошқа масалаларни тартибга соладиган 63 модда бўлган. Декларацияга эркинлик, мулкчилик, хавфсизлик ва камситишга қаршилик кўрсатиш каби ҳуқуқлар киритилган. Барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципи эълон қилинган.

Иккинчи жаҳон урушининг фожиали оқибатлари инсон ва фуқаро ҳуқуқлари институтини ривожлантиришни ҳаётий зарурат сифатида кун тартибига қўйди. Натижада халқаро миқёсда инсон ҳуқуқлари кафолатланиши соҳасида сифат жиҳатдан янги босқич бошланди. 1948 йил 10 декабрда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош Ассамблеяси ўзининг 217 А (III) – резолюцияси билан Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясини қабул қилди. Декларациянинг Муқаддимасида "Бош Ассамблея мазкур Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясини барча халқлар ва барча давлатлар бажаришга интилиши лозим бўлган вазифа сифатида эълон қилар экан, бундан муддао шуки, ҳар бир инсон ва жамиятнинг ҳар бир ташкилоти доимо ушбу Декларацияни назарда тутган ҳолда маърифат ва таълим йўли билан бу ҳуқуқ ва эркинликларнинг ҳурмат қилинишига кўмаклашиши, миллий ва халқаро тараққийпарвар тадбирлар орқали ҳам унинг бажарилиши таъминланишига, Ташкилотга аъзо бўлган давлатлар халқлари ўртасида ва ушбу давлатларнинг юрисдикциясидаги ҳудудларда яшаётган халқлар ўртасида ялписига ва самарали тан олинишига интилишлари зарур" деб эълон қилинган.

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида:

-яшаш, эркинлик ва шахсий дахлсизлик;

-қийноқ ҳамда бошқа шафқатсиз муомала ва жазо турларидан озод бўлиш;

-суд орқали ҳимояланиш;

-турар жой дахлсизлиги;

-сўз эркинлиги;

-виждон ва дин эркинлиги;

-тинч йиғилишлар ўтказиш эркинлиги;

-билим олиш, меҳнат қилиш, дам олиш ҳуқуқи;

-ижтимоий таъминот ва бошқа шу каби ҳуқуқлар кафолатланиши кўрсатилган.

1950 йилдан бошлаб ҳар йили Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинган 10 декабрда Халқаро инсон ҳуқуқлари куни нишонланади.

Шунингдек, 1966 йилда БМТ шафелигида Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ҳамда Иқтисодий, ижтимоий ҳуқуқлар тўғрисидаги пакт қабул қилинди. Декларация ва ушбу халқаро пактлар Инсон ҳуқуқлари халқаро билль номини олган. Халқаро билль ва шундан кейинги халқаро битимлар инсон ва фуқаро ҳуқуқларининг халқаро стандартлари ҳамда ушбу ҳуқуқлар таъминланиши кафолатларини тасдиқлаган.

Жоҳонгир ХАФИЗОВ,

Андижон туманлараро маъмурий суди судьяси.